SPPS: Opowiedz nam o metodzie EMDR, którą wykorzystujesz w pracy z pacjentami.
Alina Żurek: Terapia EMDR (ang. Eye Movement Desensitization and Reprocessing) czyli terapia desenzytyzacji i przetwarzania, to forma psychoterapii, która została opracowana przez Francine Shapiro w latach 80. XX wieku w celu leczenia osób cierpiących na zaburzenia związane z traumą, takie jak PTSD (zespół stresu pourazowego). EMDR jest metodą, która łączy elementy tradycyjnej psychoterapii z procesem stymulacji bilateralnej, polegającej na naprzemiennym ruchu gałek ocznych.
S: Powiedź nam więcej o bazie teoretycznej tej terapii.
A.Ż.: Spróbuje krótko opisać główne zasady terapii EMDR:
Terapia EMDR polega na przetwarzaniu traumatycznych wspomnień, gdzie terapeuta pomaga pacjentowi przywołać i przetworzyć te wspomnienia, zmieniając sposób, w jaki są one przechowywane w pamięci. Celem jest zmniejszenie negatywnego ładunku emocjonalnego związanego z tymi wspomnieniami. Kluczowym elementem terapii jest stymulacja bilateralna, która polega na naprzemiennym wykonywaniu ruchów gałek ocznych przez pacjenta, co ma na celu aktywację obu półkul mózgowych. EMDR dąży do “przeorganizowania” przetwarzania informacji w mózgu, aby traumatyczne wspomnienia przestały wywoływać silne negatywne emocje. W tym procesie pacjent ma również szansę zidentyfikować przekonania, które powstały w wyniku traumy, i zamienić je na bardziej adaptacyjne. Ostatecznie, terapia EMDR ma na celu przywrócenie pacjentowi poczucia kontroli nad swoim życiem oraz przekształcenie negatywnych reakcji emocjonalnych w bardziej zrównoważoną reakcję na stres.
S.: Zatem w jakich schorzeniach stosuje się EMDR?
A.Ż.: EMDR jest szczególnie skuteczne w leczeniu traumatycznych przeżyć związanych z przeszłością (np. przemoc domowa, wypadki, katastrofy), przede wszystkim w zespole stresu pourazowego PTSD, lecz znajduje również zastosowanie w leczeniu innych zaburzeń psychicznych, takich jak lęki i fobie, depresja, stosuje się ją również w zaburzeniach psychosomatycznych.
S.: Czy można krótko opisać proces terapeutyczny w przypadku EMDR?
A.Ż.: Terapia EMDR składa się z ośmiu etapów, które obejmują przygotowanie pacjenta, identyfikację wspomnień traumatycznych, stymulację bilateralną oraz integrację nowych, bardziej adaptacyjnych przekonań. Proces ten zwykle trwa od kilku do kilkunastu sesji, w zależności od nasilenia problemów i indywidualnych potrzeb pacjenta. Terapeuta EMDR pracuje z pacjentem, wykorzystując specjalne protokoły leczenia, które pomagają w przetwarzaniu traumatycznych wspomnień i integracji emocji
S.: A jaka jest neurologiczna podstawa skuteczności terapii EMDR?
A.Ż.: Skuteczność terapii EMDR w leczeniu zaburzeń psychicznych, w tym PTSD, jest coraz bardziej rozumiana w kontekście neurobiologii, a szczególnie roli, jaką odgrywają procesy neurofizjologiczne w przetwarzaniu informacji i regulacji emocji. W kontekście neurobiologicznym, EMDR pomaga przetwarzać wspomnienia i przekształcać je w mniej traumatyczne informacje. Teoria przetwarzania informacji w mózgu sugeruje, że traumatyczne wspomnienia nie są prawidłowo zakodowane i pozostają nierozwiązane, co prowadzi do intensywnych reakcji emocjonalnych. EMDR ma na celu odblokowanie tych wspomnień i ich zorganizowane przetwarzanie, co zmniejsza ich wpływ na codzienne życie.
S: Z tego co powiedziałaś wynika, że baza teoretyczna tej terapii jest dobrze opracowana?
A.Ż.: Tak, istnieje kilka teorii dotyczących neurologicznych podstaw skuteczności EMDR.
Jedną z kluczowych jest teoria dwustronnej (bilateralnej) stymulacji, która zakłada, że ruchy gałek ocznych aktywują obie półkule mózgowe w sposób podobny do procesów przetwarzania informacji podczas snu REM. Ta stymulacja może wspomagać integrację traumatycznych wspomnień i osłabiać ich negatywny ładunek emocjonalny. Należy podkreślić, że bilateralna stymulacja pomaga synchronizować aktywność między lewą (logiczną, analityczną) i prawą (emocjonalną, twórczą) półkulą mózgu. To ułatwia przetwarzanie wspomnień związanych z traumą i emocjami, prowadząc do zmniejszenia intensywności negatywnych wspomnień i poprawy samoregulacji emocji.
Wspomniałam o śnie w fazie REM. EMDR cechuje podobieństwo do naturalnych mechanizmów przetwarzania informacji, które zachodzą w fazie REM snu. Podczas snu w fazie REM mózg przetwarza i integruje wspomnienia, usuwając negatywne ładunki emocjonalne. EMDR może naśladować ten proces poprzez bilateralną stymulację, pomagając w przetwarzaniu traumatycznych wspomnień i redukcji ich negatywnego wpływu.
Trauma często prowadzi do przewlekłej aktywacji układu autonomicznego, co może objawiać się nadmiernym pobudzeniem, takim jak reakcje lękowe i napady paniki, lub zablokowaniem emocji, co może prowadzić do depresji i wycofania. EMDR pomaga w regulacji tego układu, promując rozluźnienie i zmniejszenie lęku. Dzięki temu pacjenci mogą lepiej radzić sobie z bodźcami stresowymi, co prowadzi do bardziej zrównoważonej reakcji na codzienne wyzwania. Terapia ta wspiera również przywrócenie równowagi między reakcjami “walka-ucieczka” a stanem relaksacji, co jest kluczowe dla zdrowia psychicznego i emocjonalnego.
Istnieją dowody na to, że EMDR wpływa na aktywność struktur mózgowych związanych z pamięcią i emocjami, takich jak hipokamp, ciało migdałowate, przednia część zakrętu obręczy (ACC) i przednia kora czołowa (PFC). Hipokamp odpowiada za pamięć długotrwałą i przestrzenną oraz uczenie się, czyli ma kluczową rolę w przechowywaniu i odtwarzaniu wspomnień. Stres i trauma mogą zmniejszać objętość hipokampa i zaburzać równowagę między strukturami mózgu odpowiedzialnymi za emocje i poznanie. Ciało migdałowate przetwarza emocje, szczególnie strach i lęk, oraz pamięć emocjonalną, a także aktywuje reakcje na stres. ACC jest związana z oceną emocjonalną i podejmowaniem decyzji, a PFC odgrywa kluczową rolę w kontroli impulsów i regulacji emocjonalnej. Zatem rola EMDR polega na wspomaganiu ponownego kodowania i organizowania wspomnień, zmniejszając ich emocjonalną intensywność i umożliwiając lepsze przechowywanie w pamięci długotrwałej.
EMDR wpływa również na móżdżek, który, choć nie jest bezpośrednio związany z emocjami, odgrywa ważną rolę w regulacji emocji poprzez współpracę z korą przedczołową i układem limbicznym. Móżdżek jest klasycznie opisywany jako narząd biorący udział głównie w funkcjach motorycznych, jednak badania pokazują, że ma on również istotny wpływ na funkcje poznawcze i emocjonalne. Poprzez swoją rolę w utrzymaniu uwagi i koordynacji zadań, móżdżek może ułatwiać koncentrację na przetwarzaniu traumatycznych wspomnień, co jest kluczowe dla skuteczności terapii EMDR.
Wynika z tego, że EMDR może wpływać na plastyczność mózgu, czyli zdolność do reorganizowania swoich struktur i funkcji.
S: Wspominałaś wcześniej, że EMDR stosuje się w leczeniu depresji. Współcześnie wiele osób skarży się na zaburzenia depresyjne lub szuka psychoterapii z uwagi na rozpoznanie psychiatryczne depresji. Jak EMDR może pomóc w leczeniu depresji?
A.Ż.: Depresja, choć różna od PTSD, ma pewne wspólne cechy, szczególnie w zakresie negatywnych schematów myślenia i przeżywania siebie. Osoby z depresją często doświadczają przewlekłych, pesymistycznych przekonań na temat siebie, przyszłości oraz otaczającego ich świata (np. „Jestem bezwartościowy”, „Nic się nie zmieni”, „Nie zasługuję na szczęście”). Terapia EMDR może pomóc w przetwarzaniu tych negatywnych wspomnień oraz przekonań, które mogą być źródłem obniżonego nastroju i innych objawów depresji.
Podczas terapii EMDR obustronna naprzemienna stymulacja zmienia sieci neuronowe aktywowane podczas ponownego przetwarzania pamięci, wzmacniając funkcję kory przedczołowej i przedniej kory obręczy. Regiony te mają kluczowe znaczenie dla regulacji emocjonalnej i podejmowania decyzji, a ich funkcja jest często upośledzona w depresji. Bilateralna stymulacja zwiększa przepływ krwi w tych obszarach, co jest bezpośrednio związane z łagodzeniem objawów depresyjnych poprzez umozliwianie ponownego przetwarzania traumatycznych wspomnień przechowywanych w dysfunkcyjnych sieciach neuronowych. Zmniejsza to intensywność negatywnych wspomnień, które przyczyniają się do objawów depresyjnych i wspomaga neuroplastyczność, umożliwiając mózgowi tworzenie nowych, adaptacyjnych połączeń nerwowych. EMDR odgrywa więc kluczową rolę w modulowaniu niezrównoważonych procesów poznawczych i emocjonalnych obserwowanych w depresji.
S: Interesuje mnie również zastosowanie EMDR w leczeniu zaburzeń psychosomatycznych. Czy możesz co na ten temat powiedzieć?
A.Ż.: Tak, już 15 lat temu zaczęły się pojawiać dowody naukowe dotyczące wykorzystania EMDR w leczeniu medycznie niewyjaśnionych objawów somatycznych.
S: Zaciekawił mnie użyty przez Ciebie termin medycznie niewyjaśnione objawy somatyczne. Czy możesz go wyjaśnić?
A.Ż.: Medycznie niewyjaśnione objawy somatyczne (ang. Medically Unexplained Symptoms, MUS) to fizyczne objawy, dla których lekarze nie są w stanie znaleźć jednoznacznej przyczyny medycznej. Objawy te są rzeczywiste i mogą być bardzo uciążliwe dla pacjentów, mimo że nie można ich wyjaśnić żadnym znanym schorzeniem. Często są one związane z czynnikami psychologicznymi, takimi jak stres czy trauma. Występują w zaburzeniach psychicznych somatoformicznych, zwanych również zaburzeniami psychicznymi pod postacią somatyczną. Zatem, medycznie niewyjaśnione objawy somatyczne (MUS) i zaburzenia somatoformiczne są ściśle powiązane. MUS to fizyczne objawy, dla których nie można znaleźć medycznej przyczyny, mimo przeprowadzonych badań. Zaburzenia somatoformiczne to kategoria zaburzeń psychicznych, w której te objawy występują. Innymi słowy, zaburzenia somatoformiczne obejmują różne dolegliwości fizyczne, które nie mają wyraźnej przyczyny medycznej, ale są związane z czynnikami psychologicznymi, takimi jak stres czy trauma.
S: W taki razie czy możesz nam jeszcze powiedzieć o podstawowych objawach oraz przyczynach tych zaburzeń?
A.Ż.: Oczywiście! Najczęstsze objawy zaburzeń somatoformicznych to różnorodne dolegliwości fizyczne bez wyraźnej przyczyny medycznej, takie jak chroniczny ból (głowy, pleców, kończyn), problemy żołądkowo-jelitowe (nudności, biegunka, bóle brzucha), objawy neurologiczne (zawroty głowy, paraliż, drgawki), sercowo-naczyniowe (kołatanie serca, ból w klatce piersiowej), skórne (pieczenie, mrowienie, zaczerwienienie skóry) oraz seksualne (ból podczas stosunku). Osoby z tymi zaburzeniami często odczuwają lęk, występują u nich objawy depresyjne i często odwiedzają lekarzy, mimo że badania nie wykazują fizycznych przyczyn ich dolegliwości. Z kolei przyczyny zaburzeń somatoformicznych są złożone i mogą obejmować czynniki genetyczne, biologiczne, psychologiczne i środowiskowe. Występowanie tych zaburzeń w rodzinie, nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu, stres, trauma oraz trudne doświadczenia z dzieciństwa mogą przyczyniać się do ich rozwoju.
S: Dziękuję. Wróćmy do naszego głównego tematy wykorzystania i skuteczności EMDR w leczeniu zaburzeń psychosomatycznych.
A.Ż.: Wstępne (z 2002 r.) wyniki sugerowały, że EMDR może być skuteczną metodą leczenia zarówno zaburzeń somatycznych jak i somatoformicznych, zwłaszcza gdy są one związane z traumą. Najbardziej obiecujące są dotychczasowe wyniki dotyczące leczenia bólu fantomowego kończyn. Istnieją też badania dowodzące skuteczności leczenia bólu przewlekłego.
Trzeba podkreślić, że środowisko naukowe ciągle szuka skutecznych metod pomocy dla osób cierpiących z powodu dolegliwości o podłożu psychogennym. W październiku tego roku niemiecki zespól badawczy poinformował międzynarodowe środowisko naukowe o rozpoczętym projekcie badawczym, którego celem będzie systematyczne dokumentowanie efektów leczenia i skutków ubocznych stosowania EMDR u pacjentów z bólem przewlekłym, w tym z bólami mięśniowo-szkieletowymi, pleców oraz głowy.
S: A co z chorobami somatycznymi, np. nowotworowymi i stosowaniem EMDR w taj grupie chorych?
A.Ż.: Późniejsze badania prowadzone od około 2016 roku rozwinęły naszą wiedzę w zakresie stosowania protokołów EMDR również dla pacjentów z rakiem lub innymi chorobami organicznymi. Przede wszystkim EMDR pomaga leczyć psychiczne rany powstałe w wyniku traumatycznych doświadczeń życiowych, takich jak diagnoza raka, oraz wspiera pacjentów w radzeniu sobie z fizycznymi aspektami choroby i jej nieprzewidywalnym przebiegiem. EMDR skutecznie odpowiada na potrzebę stosowania terapii holistycznej, uwzględniając fizyczne, psychologiczne, społeczne i duchowe aspekty doświadczeń pacjentów.
Przykładem innych schorzeń somatycznych, w których dowiedziono obiecującej skuteczności terapii EMDR są na przykład choroby dermatologiczne, w których stres psychologiczny odgrywa ważną rolę w patogenezie zaburzenia. Przykładem jest jedno z pierwszych badań w tym obszarze, bo z 2002 roku. Czterech pacjentów – dwóch pacjentów odpowiednio z atopowym zapaleniem skóry i łuszczycą, u których objawy nasiliły się pod wpływem stresu, jeden pacjent z trądzikiem zewnętrznym związanym z patologią obrazu ciała w wyniku przemocy emocjonalnej w dzieciństwie i jeden pacjent z uogólnioną pokrzywką związaną z zespołem stresu pourazowego – leczono przy użyciu standardowego protokołu EMDR z 3–6 sesjami przez okres od 4 do 12 tygodni, i obserwowano przez 6–12 miesięcy po zakończeniu terapii EMDR. Wszyscy 4 pacjenci doświadczyli wyraźnej poprawy w zakresie objawów po 3-6 sesjach EMDR w okresie 3 miesięcy i utrzymali poprawę w okresach obserwacji trwających 6-12 miesięcy. Jak widać wyniki okazały się bardzo obiecujące. Kolejne lata przyniosły kolejne dowody na skuteczność terapii EMDR w tym obszarze.
S: To wszystko brzmi naprawdę obiecująco! Dziękuje za rozmowę i mam nadzieję, wiele osób będzie cieszyć się efektami terapii EMDR.
A.Ż.: Z pewnością mając do dyspozycji bogatą ofertę usług terapeutycznych, warto wybierać terapie oparte na dowodach, a na pewno EMDR do takich należy. Nie bez podstaw terapia EMDR jest rekomendowana przez Światową Organizację Zdrowia, Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, Europejskie Towarzystwo Badań nad Stresem Traumatycznym, oraz Polskie Towarzystwo Badań nad Stresem Traumatycznym, jako ciesząca się wieloma naukowymi dowodami skuteczności.
Również dziękuję za rozmowę.
